Προϊστορικός Οικισμός Πολιόχνης Λήμνου

Η Πολιόχνη, στην ανατολική ακτή της Λήμνου, μέσα στον κόλπο του Βρόσκοπου, απέναντι από τον Ελλήσποντο, εκτείνεται επάνω σε έναν επιμήκη ταπεινό λόφο, ο οποίος πλαισιωμένος από δυο μικρούς χειμάρρους, την Ψαθιά στα βόρεια και το Αυλάκι στα νότια, εισχωρούσε στα προϊστορικά χρόνια στη θάλασσα, δημιουργώντας μικρή χερσόνησο. Εξαιτίας της άμεσης επαφής με τη θάλασσα, όπως συνέβη και με άλλους οικισμούς της ίδιας περιόδου, ένα σημαντικό τμήμα από τις ανατολικές συνοικίες του οικισμού διαβρώθηκε από την θάλασσα και εξαφανίστηκε μαζί με το γεωλογικό του υπόβαθρο.

Μια καινούρια ανακάλυψη

Ο οικισμός άρχισε να έρχεται στο φως το 1930 από τον αρχαιολόγο Alessandro Della Seta, διευθυντή της τότε Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής.  Ήδη από τις πρώτες τομές ο Della Seta κατάλαβε τη σημασία της καινούργιας ανακάλυψης, η οποία αντιπροσώπευε μία μαρτυρία σημαντική και μοναδική μέχρι τότε, του αρχαιότερου πολιτισμού του νησιού, αλλά και ολόκληρου του Αιγαίου.

Η ανασκαφή της Πολιόχνης διενεργήθηκε από την Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή της Αθήνας σε δυο περιόδους (1930 – 1936 και 1951 – 1956) και αποκάλυψε τον οικισμό σε έκταση περίπου 15 στρεμμάτων. Σύμφωνα με τα ανασκαφικά δεδομένα, ο οικισμός γεννήθηκε στο μεταίχμιο της 4ης προς την 3η χιλιετία π.Χ. στην ανατολική ακτή του νησιού απέναντι από την πόλη της Τροίας. Διήλθε από πολλές φάσεις αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής ανάπτυξης, οι οποίες καλύπτουν χωρίς διακοπή όλη την 3η χιλιετία π.Χ. Ίχνη λιγότερο πλούσια μαρτυρούν μια περισσότερο σποραδική χρήση του χώρου και κατά την δεύτερη χιλιετία π.Χ. Οι ανασκαφείς συμβόλισαν κάθε αρχιτεκτονική φάση με ένα ξεχωριστό χρώμα: Μαύρη (3700 – 3200 π.Χ.), Κυανή (3200 – 2700 π.Χ.), Πράσινη και Ερυθρή (2700 – 2200 π.Χ.), Κίτρινη (2200 – 2100 π.Χ.), Φαιά και Ιώδης (2100 – 1200 π.Χ. Η Μαύρη καλύπτει τη μετάβαση από τη Νεολιθική στην Πρωτοχαλκή περίοδο. Από τις υπόλοιπες, η Κυανή, η Πράσινη, η Ερυθρή και η Κίτρινη ανήκουν στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού και αντιπροσωπεύονται με αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, ενώ οι δυο τελευταίες αναγνωρίζονται μόνον από την κεραμική τους, που ανήκει στην Μέση Εποχή του Χαλκού.

Τα οικομικά λείψανα

Από τα οικοδομικά λείψανα, αυτά της Κίτρινης Περιόδου είναι τα καλύτερα διατηρημένα. Ωστόσο, τμήματα του μνημειώδους τείχους και δυο από τα σημαντικότερα οικοδομήματα που αποκαλύφθηκαν στην Πολιόχνη, έχουν χρονολογηθεί στην Κυανή περίοδο. Πρόκειται για το λεγόμενο «Βουλευτήριο» και την κοινοτική «Σιταποθήκη», τα οποία, κτισμένα στην εσωτερική πλευρά του τείχους, όριζαν αντιστοίχως τη νότια και τη βόρεια παρειά της δυτικής (κύριας;) πύλης του οικισμού. Το νότιο οικοδόμημα (Βουλευτήριο) είναι επίμηκες και διαθέτει κατά μήκος των μακρών πλευρών του δυο βαθμίδες λίθινων εδράνων, στα οποία υπολογίζεται ότι μπορούσαν να καθίσουν περί τα πενήντα άτομα. Επίσης, είχε διαπιστωθεί ότι επισκευασμένο χρησιμοποιούνταν ακόμη και στην Κίτρινη περίοδο. Αν και δεν χωρεί αμφισβήτηση ότι ο χώρος προοριζόταν για δημόσιες συναθροίσεις, είναι δυσχερής ο προσδιορισμός του χαρακτήρα των συναθροίσεων αυτών. Θα μπορούσε δηλαδή να εξυπηρετεί δραστηριότητες κοινωνικές, θρησκευτικές, οικονομικές, πολιτικές. Ωστόσο, η μακρόχρονη ζωή του και το γεγονός ότι κανένα από τα άλλα κτίρια του οικισμού, που έχουν ως τώρα αποκαλυφθεί, δεν παρέχει στοιχεία που θα μπορούσαν να το χαρακτηρίσουν ως έδρα κάποιας αρχής ή εξουσίας, ενισχύουν την άποψη ότι οι πολιτικού χαρακτήρα συναθροίσεις δεν μπορούν να αποκλειστούν. Μπορούμε, δηλαδή στο κτίριο αυτό να δούμε σε εμβρυακή μορφή την αγορά των κλασικών χρόνων. Σε αυτήν άλλωστε την άποψη στηρίχθηκε και η ονομασία του ως «Βουλευτηρίου».

Η Σταποθήκη

Πιο σαφής φαίνεται η λειτουργία του άλλου κτιρίου, της Σιταποθήκης. Σε σχήμα επίμηκες και στερούμενο θυρών και παραθύρων (διαθέτει μόνο μικρά ανοίγματα εξαερισμού) ασφαλώς εξυπηρετούσε ανάγκες αποθηκευτικές. Την ερμηνεία αυτή επικουρεί και η παρουσία δυο χαμηλών τοιχίων σταυροειδώς διατεταγμένων στο δάπεδο, τα οποία ερμηνεύτηκαν ως υπόβαθρα για τη στήριξη ξύλινου δαπέδου. Με τη διαρρύθμιση αυτή, ο αέρας θα μπορούσε να κυκλοφορεί κάτω από το ξύλινο δάπεδο και να παρεμποδίζει την υγρασία να επηρεάσει τα αποθηκευμένα αγαθά. 

Το αρχαιότερο δείγμα αποχετευτικού δικτύου

Από τις υπόλοιπες κατασκευές δημόσιου χαρακτήρα είναι οι λιθόστρωτοι δρόμοι και πλατείες, το αποχετευτικό δίκτυο και τα πηγάδια ύδρευσης του οικισμού. Στην Κυανή περίοδο, ανιχνεύονται τα αρχαιότερα δείγματα αποχετευτικού δικτύου και συστήματος ύδρευσης. Με λιθόκτιστες παρειές και πλακόστρωτο πυθμένα, οι αγωγοί προορίζονταν για την αποχέτευση ομβρίων μόνο υδάτων και όχι λυμάτων από τις κατοικίες. Δυο πολύ καλά διατηρημένα πηγάδια βρίσκονται από ένα στις δυο μεγάλες πλατείες του οικισμού. Τετράγωνο το ένα, κυκλικό το άλλο, έχουν τα τοιχώματά τους επενδεδυμένα με εξαιρετικής ποιότητας ξερολιθιά.

Οι κατοικίες της Πολιόχνης

Οι κατοικίες της Πολιόχνης, χάρη στην παρουσία μικρών βοηθητικών χώρων, οι οποίοι επικοινωνούν άμεσα με το κύριο τμήμα της κατοικίας, δίνουν την εντύπωση πολύπλοκων οικοδομικών συγκροτημάτων, καθένα από τα οποία είναι προσιτό μέσω μιας αυλής. Δυο ή περισσότερα τέτοια συγκροτήματα συνθέτουν οικοδομικές νησίδες, που είναι και το πολεοδομικό γνώρισμα της Πολιόχνης. Το μέγεθος και η διαρρύθμιση των κατοικιών υποδηλώνουν ευμάρεια για τους κατοίκους του οικισμού.

Η ανάπτυξη της Πολιόχνης

Αν και ορισμένα από τα πρωτοαστικά χαρακτηριστικά της Πολιόχνης – αμυντικό τείχος, λιθόστρωτοι δρόμοι, κοινοτικά πηγάδια, τεχνική εξειδίκευση, καταμερισμός εργασίας – αναγνωρίζονται και στους άλλους νησιωτικούς οικισμούς του ΒΑ. Αιγαίου, η πρωτοπορία της είναι αδιαμφισβήτητη. Η ανάπτυξη της Πολιόχνης σε πόλη και μάλιστα στην πρώτη πόλη επί ευρωπαϊκού εδάφους, μπορεί κάλλιστα να αποδοθεί στην εισαγωγή πρώιμης μεταλλουργικής τεχνολογίας και στη διακίνηση των προϊόντων της στο υπόλοιπο Αιγαίο, δυνατότητες που της εξασφάλισε η στρατηγικής σημασίας γεωγραφική της θέση.