Μεσαιωνικό Κάστρο Μυτιλήνης ν. Λέσβου

Το Κάστρο της Μυτιλήνης καλύπτει έκταση 91 στρεμμάτων και βρίσκεται στο βορειανατολικό τμήμα της σύγχρονης πόλης, στην κορυφή μιας χερσονήσου. Αυτή η χερσόνησος ήταν αρχικά νησί χωρισμένο από την απέναντι στεριά με στενό πορθμό, τον Εύριπο. Η διάβρωση του εδάφους και η επιχωμάτωση του Ευρίπου μετέβαλαν τη φυσιογνωμία του τοπίου: από τον 9ο αιώνα και έπειτα το νησί ενώθηκε με την απέναντι στεριά και μετατράπηκε τελικά στη σημερινή χερσόνησο. Το αλλοτινό νησί, φύσει και θέσει οχυρό, και μάλιστα το υψηλότερο σημείο του, επιλέχθηκε για να αποτελέσει καταφύγιο του πληθυσμού και να εγκατασταθεί εκεί η πρώτη γραμμή άμυνας. Το ίδιο το ανάγλυφο της θέσης καθόρισε σε μεγάλο βαθμό την κάτοψη του οχυρού και παράλληλα του προσέδωσε την τριμερή διάρθρωση, που διατηρεί σήμερα: Το Άνω Κάστρο, στην κορυφή του λόφου, παρείχε τη δυνατότητα ελέγχου του πορθμού (Ευρίπου), του απέναντι οικισμού, της ευρύτερης θαλάσσιας περιοχής και των δύο λιμανιών (βόρειου και νότιου) της πόλης. Το Μεσαίο Κάστρο εκτείνεται στη βορειοδυτική πλαγιά του λόφου ενώ το Κάτω Κάστρο βρίσκεται στους πρόποδες του και το οχυρώνει από την πλευρά του βόρειου λιμένα της πόλης.

Ο διαχωρισμός σε Άνω και Μεσαίο δεν υφίστατο πριν τα τέλη του 19ου αιώνα (1895) και μάλλον απορρέει από τη διαφορετική χρήση των δύο τμημάτων: το Άνω είχε σχεδόν αποκλειστικά στρατιωτική χρήση, ενώ στο Μεσαίο υπερτερούσαν τα κοσμικά και θρησκευτικά κτήρια. Το Κάτω Κάστρο φαίνεται πως είχε οικιστική χρήση τουλάχιστον από τον 14ο αιώνα.

Σύμφωνα με την επικρατέστερη βιβλιογραφικά εκδοχή το Κάστρο πιθανώς είχε αρχίσει να διαμορφώνεται ήδη από τον 6ο αιώνα. Ωστόσο, η παραπάνω υπόθεση παραμένει ανοικτή καθώς η ιστοριογραφία έως και τον 14ο αιώνα αναφέρει ελάχιστες πληροφορίες για το νησί και την οχύρωσή του ενώ αρχιτεκτονικά μέλη πρωιμότερων κατασκευών έχουν συχνά επαναχρησιμοποιηθεί σε διαφορετική από την αρχική τους θέση. Το 1355 η Μυτιλήνη αποδόθηκε στους βυζαντινούς, οι οποίοι παραχώρησαν τη διοίκηση της Λέσβου στον Γενουάτικο οίκο των Γατελούζων. Η περίοδος της αυθεντίας των Γατελούζων διήρκεσε ως το 1462. Το συγκεκριμένο διάστημα (1355-1462) οι Γατελούζοι πραγματοποίησαν επισκευές και προσθήκες, αφομοιώνοντας παράλληλα στοιχεία της δυτικής οχυρωματικής αρχιτεκτονικής και το Κάστρο απέκτησε τη βασική του κάτοψη. Μεταξύ αυτών ο Donjon, με λειτουργία αντίστοιχη του βυζαντινού Ακρόπυργου, και η Loggia (λέσχη).

Το 1462, μετά από ολιγοήμερη πολιορκία, η πόλη και το Κάστρο της κατακτήθηκαν από τους Οθωμανούς. Αυτοί προέβησαν σε επισκευές και προσθήκες, προκειμένου να επιδιορθώσουν αποδιοργανωμένα τμήματά του και συνάμα να προσαρμόσουν την αρχιτεκτονική του στη χρήση των νέων όπλων. Ταυτόχρονα, στο εσωτερικό του υπήρξε οικιστική άνθηση καθώς ανοικοδόμησαν νέα κτήρια, θρησκευτικά και κοσμικά. Μεταξύ αυτών των κτηρίων συγκαταλέγονται τζαμιά, ο Μενδρεσές και ο γειτονικός του «Τεκές», το κτήριο των φυλακών και στη συνέχεια στρατιωτικού νοσοκομείου, αποθήκες, κρήνες, το Χαμάμ και οι Οικίες του Κάτω Κάστρου. Οικίες και άλλα κτήρια, όπως ο στρατώνας (kisla) υπήρχαν σε όλη την έκταση του Κάστρου, αλλά δεν διατηρούνται.  Στις αρχές του  20ού αιώνα, η απελευθέρωση του νησιού από τις ελληνικές δυνάμεις (1912) επέφερε νέες αλλοιώσεις στο Μνημείο, καθώς η χρήση του περιορίστηκε σε στρατιωτική. Όταν όμως κατέφθασαν πρόσφυγες από τα μικρασιατικά παράλια (1922), η χρήση του προσαρμόστηκε και σε οικιστική. Τότε στο εσωτερικό του, πέρα από τροποποιήσεις σε υφιστάμενα κτήρια, προκειμένου να χρησιμοποιηθούν ως οικίες, αφενός προστέθηκαν νέα κτήρια και αφετέρου υφαρπάχθηκε δομικό υλικό για την κατασκευή του προσφυγικού οικισμού στη θέση "Συνοικισμός" (1932).