Ιερός Ναός των Πέντε Μαρτύρων

    Στην περιοχή του λιμανιού, στον λόφο όπου δεσπόζει το μεσαιωνικό κάστρο εντοπίζονται τα ερείπια του μεταβυζαντινού ναού αφιερωμένο στους Πέντε Μαρτύρες, Ευστράτιου, Αυξέντιου, Μαρδάριου, Ευγένιου και Ορέστη που θυσιάστηκαν για την πίστη τους τον 3ο αιώνα μ.Χ.. Ο ναός με εμβαδό 145.26 τ.μ., θεωρείται ότι χτίστηκε το 1633 πάνω στα θεμέλια παλαιότερου όπως επιβεβαιώνεται από κτητορική επιγραφή που έως στις αρχές του 20ου αι. διατηρούνταν χαραγμένη στην κεντρική θύρα του κυρίως του ναού και στην οποία αναγράφονταν τα εξής:

«ἁνοικοδομήθητό δεύτερον ὁ θεῖος ναός
τοῦμεγαλομάρτυροςΕὐστρατίου κατά τό
αχλγ δια συνδρομῆς των εὐ
λαβεστάτωνἱερέωντοῦ τε Τζάνου
καί Γεωργίου επιστήμου δε τῆςοἰκοδο
μῆςτοὒνομαΔαμαντίου
καί Μάρκου ἐκ Χίου
κατά δέτέαφμοἰκίσθη ἡ παρούσα νῆσος»

Είχε κάτοψη ορθογώνια και φαίνεται ότι ακολουθούσε αρχιτεκτονικά, τον τύπο της λιθόκτιστης τρίκλιτης, ξυλόστεγης βασιλικής, με υπερυψωμένο γυναικωνίτη, χαρακτηριστικού των λατρευτικών κτιρίων της μεταβυζαντινής περιόδου ενώ διέθετε επιπλέον νάρθηκα και εξωνάρθηκα. Εντυπωσιακό ήταν το δάπεδό του που κατάφερε να διατηρηθεί, επενδυμένο με μαρμάρινες πλάκες σε διάφορα γεωμετρικά σχήματα με κεντρικό διακοσμητικό θέμα ένα αστεροειδές επτάγωνο, καμωμένο με την τεχνική opus sectile. Σπαράγματα τοιχογραφιών διασώθηκαν στην είσοδο του κτιρίου και στον νότιο τοίχο του. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μαρμάρινη Αγία Τράπεζα που στηρίζεται σε δύο κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού. Εξωτερικά του ναού και σε επαφή μ’ αυτόν απαντούν δύο βοηθητικά κτίσματα, ένα οστεοφυλάκιο με λείψανα ιερέων του νησιού και μια δεξαμενή υδρεύσεως βάθους 4 μέτρων για τη συλλογή των ομβρίων από τη στέγη του ναού.     

    Σύμφωνα με μαρτυρία του περιηγητή C.Friedrich, στον ναό των Πέντε Μαρτύρων φυλάσσονταν σημαντικά για τη νήσο θρησκευτικά κειμήλια, όπως το έγγραφό με την βιογραφία του Αγίου (Οσίου) Ευστρατίου του Θαυματουργού όπου περιγραφόταν ο τρόπος άφιξής του στο νησί και η μεγάλη φορητή εικόνα του, που βρίσκεται πλέον στον Ι. Ναό Αγίου Νικολάου του οικισμού, μαζί με εικόνα των Αγίων που είχε αφιερωθεί ο ναός.

   Σήμερα, το εσωτερικό του ναού είναι κατάμεστο από μαρμάρινα spolia της πρωτοβυζαντινής περιόδου που θεωρούνται ότι προέρχονται από το λατρευτικό κτίσμα πάνω στο οποίο αυτός οικοδομήθηκε.

  Ο ναός των Πέντε Μαρτύρων παρέμεινε σε αδιάλειπτη λειτουργία έως το 1968. Δυστυχώς, ύστερα από τον σεισμό που έπληξε το νησί, παρόλο που δεν υπέστη σοβαρές φθορές, κρίθηκε ακατάλληλος στατικά και κατεδαφίστηκε.