Ο λόφος και ο αρχαίος οικισμός του Αγίου Μήνα.

    Στο ανατολικό τμήμα του νεότερου οικισμού ανάμεσα στους χείμαρρους Τενεδιώτη και Παραδείση, βρίσκεται ο λόφος του Αγίου Μηνά. Στην κορυφή του δεσπόζει ναΐσκος αφιερωμένος στον Άγιο Μηνά, αναγερθείς στη θέση παλαιότερου που κατέρρευσε από τον καταστροφικό σεισμό του 1968. 

   Ο λόφος έχει συνδεθεί στενά ως τοπόσημο με τη νεότερη ιστορία του Αγίου Ευστρατίου αφού στην κορυφή του βρίσκεται ο τάφος ενός Γερμανού αξιωματικού από την περίοδο της Κατοχής καθώς το μνημείο-κοινοτάφιο των πολιτικών εξορίστων. Στους δε βόρειους πρόποδές του, χωροθετούνταν οι κτηριακές εγκαταστάσεις διαμονής των εξορίστων (στρατόπεδο), λείψανα των οποίων διατηρούνται ως σήμερα.

    Η ιστορικότητα του λόφου δεν περιορίζεται, όμως, στη σύγχρονη εποχή αφού ίχνη της ανθρώπινης παρουσίας που ανάγονται ήδη στους αρχαίους χρόνους επισημάνθηκαν κατά καιρούς σ’ αυτόν. Ενδιαφέρουσες είναι οι αναφορές του Γερμανού γεωγράφου Alf. Fhilippson που επιβεβαίωσε ο περιηγητής C. Fredrich το 1904 κατά την επίσκεψή του στο νησί, σύμφωνα με τις οποίες, στην εν λόγω θέση, βρισκόταν ο αρχαίος οικισμός. Επιφανειακές έρευνες απέδωσαν σημαντικά ευρήματα για την οικιστική χρήση του χώρου, όπως υπολείμματα τοιχοποιιών και όστρακα κεραμίδων και αγγείων που χρονολογούνται από τα πρώιμα μυκηναϊκά έως τα βυζαντινά χρόνια. Ανάμεσά τους, ξεχωρίζουν θραύσματα, εισαγμένης κεραμικής καλής ποιότητας της αρχαϊκής και ελληνιστικής περιόδου και αποτμήματα εμπορικών κωακών και ροδιακών αμφορέων των ελληνιστικών χρόνων που τεκμηριώνουν έντονη εμπορική δραστηριότητα και επαφές του νησιού με περιοχές του Αιγαίου.     

      Τα ευρήματα αυτά καθώς και τα κατάλοιπα του βραχώδους, υπαίθριου ιερού στους βόρειους πρόποδες του λόφου, στην περιοχή του Τενεδιώτη, εγείρουν το επιστημονικό ενδιαφέρον και γεννούν ερωτήματα. Αποτελούσε άραγε η αρχαία εγκατάσταση στον λόφο του Αγίου Μηνά τμήμα ενός μεγαλύτερου οικισμού ή κώμης που θα εκτεινόταν σ’ όλο τον κόλπο του σύγχρονου οικισμού και δη στα υψώματα όπου βρίσκεται σήμερα το κάστρο, τα υπολείμματα του παλαιού οικισμού και το νεκροταφείο; Μελλοντικές αρχαιολογικές έρευνες αναμένεται να δώσουν απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά και να εμπλουτίσουν τις γνώσεις μας για την ξεχωριστή αυτή θέση.