Ο λόφος της Ευαγγελίστριας

      Στο ΒΔ τμήμα του νησιού, σε παραθαλάσσιο τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους δεσπόζει ο λόφος της Ευαγγελιστρίας που πήρε το όνομά του από το ξωκλήσι της Παναγίας της Ευαγγελίστριας το οποίο βρίσκεται στην κορυφή του. Ο ναΐσκος, κτισμένος σε επαφή με αναλημματικό τοίχο στη βόρεια πλευρά είναι μονόχωρος.  Τοξωτή θύρα στη δυτική πλευρά, εξυπηρετεί την πρόσβαση στο εσωτερικό του ενώ λιτό, ξύλινο τέμπλο διαχωρίζει τον κύριο λατρευτικό χώρο από ιερό. Από δεσποτικές εικόνες, ξεχωρίζει αυτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου και του Χριστού. Στα βασικά μορφολογικά χαρακτηριστικά του ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο των υπόλοιπων ναΐσκων της υπαίθρου που υπάρχουν διάσπαρτα στο νησί του Αγίου Ευστρατίου, αν και η ξύλινη, δίρριχτη στέγη του έχει αντικατασταθεί με πλάκα σκυροδέματος.

    Έντονο είναι το αρχαιολογικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει ο λόφος αφού είναι κατάσπαρτος με υπολείμματα λιθόκτιστων τοιχοποιιών, θραύσματα κεραμικών αγγείων από τα οποία ξεχωρίζουν τα υψηλής ποιότητας πρωτολημνιακά, μεταλλικά αντικείμενα, ενσφράγιστες αγνίθες που μαρτυρούν τη χρήση του χώρου από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού έως και την Ελληνιστική Περίοδο. Κατάλοιπα λιθόκτιστου περιβόλου που ακολουθεί το περίγραμμα του λόφου θα μπορούσε ίσως να ταυτιστεί με οχυρωματική κατασκευή. Ανασυστήνεται λοιπόν στην φαντασία μας ένας ακμαίος αρχαίος οικισμός, η συστηματική διερεύνηση του οποίου αποτελεί πρόκληση για κάθε αρχαιολόγο.

      Νότια του λόφου αυτού, σε μικρή απόσταση, την προσοχή έλκουν τα ίχνη ορθογώνιου λαξεύματος, σαν θήκη, φέρνοντας στο νου ανάλογες κατασκευές που επιχωριάζουν στην περιοχή του σημερινού οικισμού και έχουν ερμηνευτεί ως τάφοι. Πλησίον αυτού, ένα λιθόκτιστο πηγάδι με λίθινες γούρνες, επιβεβαιώνει την ανθρώπινη παρουσία στον χώρο έως τους νεότερους χρόνους.

      Η περιοχή είχε προκαλέσει το ενδιαφέρον των ερευνητών ήδη από τις αρχαίες του 20ου αιώνα  αφού το 1904 ο περιηγητής C. Fredrich κατά την επίσκεψή του στο νησί, οδηγούμενος από ντόπιους, ταύτισε βραχώδη πλαγιά στα νότια του λόφου της Ευαγγελίστριας με αρχαία νεκρόπολη. Άξια αναφοράς είναι και η μαρτυρία του ιδίου εκεί εντόπισε, μαρμάρινη αναθηματική επιγραφή με αναφορά στη Μεγάλη Θεά Λήμνο. 

  Η περιοχή του λόφου της Ευαγγελλίστριας ή αλλιώς η «Εβραϊκή» όπως αποκαλείται στο νησί, βάσει της πληροφορίας, που διασώζει η προφορική παράδοση ότι εκεί υπήρχε ένας ογκώδης ειργασμένος λίθος με γραφή πιθανότατα εβραϊκή, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα αρχαία τοπόσημα του νησιού του Αγίου Ευστρατίου, η συστηματική διερεύνησή του θα προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για το αρχαίο παρελθόν του.