Ο προϊστορικός οικισμός και το ξωκλήσι στη χερσόνησο του ''Αγίου Νικολάου''

     Σε μια απομονωμένη παράλια θέση, στο ΝΔ τμήμα του νησιού, βρίσκεται η χερσόνησος του Αγίου Νικολάου, με το ομώνυμο εξωκλήσι στην ράχη της. Εκεί σε επιφανειακές έρευνες της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λέσβου, διαπιστώθηκε η ύπαρξη πλούσιου αρχαιολογικού υλικού, διάσπαρτου σ’ όλο τον χώρο, με πιο πυκνή συγκέντρωση στην ΝΔ πλαγιά της. Υπολείμματα λιθόκτιστών τοιχοποιιών, λίθινα εργαλεία όπως σφύρες και τριβεία, οστά ζώων, καθώς και πληθώρα οστράκων χειροποίητης χρηστικής κεραμικής όπως τριποδικές χύτρες, καρποδόχες, κύπελλα, φιάλες, πίθοι, και ρομφόστομες πρόχοι, καταδεικνύουν με βεβαιότητα ανθρώπινη κατοίκηση στον χώρο κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Ένας μικρός αγροτοποιμενικός οικισμός με λιθόκτιστές οικίες, που ανάμεσα τους διέρχονταν στενά λιθόστρωτα ή και χωμάτινα μονοπάτια, αναδομείται στη φαντασία μας. 

   Λαμβάνοντας υπόψη την ύπαρξη ανάλογων αρχαίων καταλοίπων στην ίδια ακτογραμμή του νησιού και συγκεκριμένα στη θέση Ευαγγελίστρια, εκτιμούμε ότι και ο Άγιος Ευστράτιος, άνηκε στο σύνολο των περιοχών εκείνων του Αιγαίου πελάγους όπου κατά την πρώιμη Χαλκοκρατία, είχε αναπτυχθεί ο λεγόμενος «Παρατρωικός Πολιτισμός» με σημαντικότερους οικισμούς την Πολιόχνη και την Μύρινα της γειτονικής Λήμνου, το Παλαμάρι της Σκύρου, την Θερμή της Λέσβου και τον Εμποριό της Χίου.

     Μαρμάρινα spolia των παλαιοχριστιανικών χρόνων, μεταξύ των οποίων ένας αμφικίονας και ένας πεσσός από το φράγμα του πρεσβυτερίου, με ανάγλυφη διακόσμηση, βρίσκονται τοποθετημένα το ένα πάνω στο άλλο έμπροσθεν του σύγχρονου εξωκλησιού, έλκουν το ενδιαφέρον και εγείρουν ερωτήματα εάν προέρχονται από ένα περικαλές λατρευτικό κτίριο των πρώτων αιώνων ανάπτυξης της χριστιανικής θρησκείας, που είχε ανεγερθεί στην ίδια έκταση ή σε άλλη πλησιόχωρη θέση. Μελλοντικές ανασκαφικές έρευνες στη χερσόνησο,  προσδοκούμε να δώσουν απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά.

Το εξωκλήσι του ''Αγίου Νικολάου''.

      Στην κορυφή της χερσονήσου του Αγίου Νικολάου, μεταξύ των καταλοίπων της προϊστορικής περιόδου, βρίσκεται ξωκλήσι χτισμένο περί τα τέλη του 19ου αιώνα και αφιερωμένο στον ομώνυμο Άγιο. Ο ναΐσκος που περιβάλλεται από τοιχάριο ξερολιθιάς, ανήκει στον ίδιο αρχιτεκτονικό τύπο με τα υπόλοιπα εξωκλήσια του νησιού, αυτόν της λιθόκτιστης, μονόκλιτης βασιλικής μικρών διαστάσεων, με ημικυκλική κόγχη στο ιερό και ξύλινη στέγη. Ορθογώνια θύρα στη δυτική πλευρά, εξυπηρετεί την πρόσβαση στο εσωτερικό του ενώ λιτό, ξύλινο τέμπλο που κοσμείται από νεότερες δεσποτικές εικόνες και κανδήλες, διαχωρίζει τον κύριο λατρευτικό χώρο από ιερό. Σε επαφή με τη ΝΔ τοιχοποιία του κτίσματος, πάνω στο δάπεδο είναι κατασκευασμένο νεότερο οστεοφυλάκιο που φέρει επιτύμβια επιγραφή. Στην είσοδό του, εξωτερικά, τοποθετημένο σε όρθια θέση, αρχιτεκτονικό μέλος από εγχώριο λίθο με ανάγλυφο σταυρό, τονίζει την ιερότητα του χώρου.

    Ο ναΐσκος θα πληγεί από τον ισχυρό σεισμό του 1968, αλλά θα επισκευαστεί με δωρεά Αγιοστρατίτη ομογενούς και θα αποδοθεί στο ποίμνιο του νησιού για την απρόσκοπτη άσκηση της λατρείας.